اولین رویداد از سلسله رویدادهای بینالمللی “هوش مصنوعی در منطقه MENA” با موضوع “روندهای بازار هوش مصنوعی در خاورمیانه” روز چهارشنبه ۲۱ آذرماه ۱۴۰۳ از ساعت ۱۶ الی ۱۷:۳۰ توسط اندیشکده حرف پژوهشکده سیاستگذاری دانشگاه صنعتی شریف برگزار شد. بیش از ۸۰ نفر از کشورهای قطر، ترکیه، کویت، ایتالیا، افغانستان، آمریکا، انگلستان، امارات، بحرین و ایران برای حضور در این رویداد ثبتنام کرده بودند.
در این نشست، چهار سخنران کلیدی با تخصصهای مدیریتی، اجرایی و پژوهشی مرتبط با هوش مصنوعی از کشورهای ایتالیا، کویت و امارات، درخصوص وضعیت فعلی بازار هوش مصنوعی در کشورهای خاورمیانه و چشمانداز آینده این بازار در منطقه، دیدگاههای خود را بیان کردند.
ترکیب اعضای این رویداد به این شرح بود:
- جوزوئه پرزیسو، رییس دانشگاه یونی کالج ایتالیا و در لیست ۳۰ شخصیت زیر ۳۰ سال مجله فوربز از ایتالیا
- علی الفیلی، عضو هیئت مدیره انجمن هوش مصنوعی کویت
- مارکس پیترسون، مدیر حوزه خاورمیانه کمپانی هوش مصنوعی فورهات روباتیکس
- سلیم رجا هجا، مدیر برنامه و مشاوره داده و هوش مصنوعی از کویت
- امیر شهرآئینی، پژوهشگر حوزه سیاستگذاری هوش مصنوعی از ایران (دبیر نشست)
در ابتدای این نشست، آقای شهرآئینی ضمن معرفی موضوع رویداد و اعضای پنل، توضیحاتی در خصوص فعالیتهای اندیشکده حرف در این زمینه ارائه کرد. اندیشکده حرف با تمرکز بر نقش کلیدی صنایع خلاق در توسعه پایدار جوامع در عصر هوش مصنوعی، با تحلیل روندهای اقتصاد خلاق، مشاوره و پیشنهادهای سیاستی را در این زمینه به نهادهای دولتی و خصوصی فعال در داخل و خارج از کشور را ارائه میکند.
مباحث مطرح شده در این نشست، بهطورکلی، ذیل چهار دسته زیر بود با این توضیح که تمام موضوعات این نشست در بستر منطقه خاورمیانه مطرح شد:
- وضعیت کلی بازار هنر و بازار هوش مصنوعی
- هوش مصنوعی و تحولات اقتصادی
- سرمایهگذاری و نوآوری در هوش مصنوعی
- همکاریهای منطقهای
در بخش اول رویداد، دکتر جوزوئه پرزیسو ارائهای از پژوهش خود در خصوص وضعیت بازار هنرهای دیجیتال در خاورمیانه با تمرکز بر بازار ایران داشتند. ایشان در این ارائه، ضمن تشریح وضعیت این بازار در منطقه طی دهه گذشته، با اشاره به مشاهده تغییرات در روندهای این بازار در دهه جدید میلادی به واسطه گسترش هوش مصنوعی، نکاتی را مطرح کردند.
بررسی دادههای معتبر در دهه اخیر نشان میدهد، وضعیت بازار هنر در منطقه خاورمیانه، رشد پایداری را تجربه کرده است. پیشبینیها حاکی از آن است که رشد این بازار در منطقه، در سالهای آینده نیز حداقل با روند کنونی ادامه خواهد یافت.
بازار محصولات هنری در منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا (MENA)، علیرغم تفاوتهای بسیار زیاد در بستر تک تک کشورها، مجموعهای نسبتا واحد و یکپارچه بنظر میرسد. از نظر آمار و به صورت کلی، کشور آفریقای جنوبی، بزرگترین بازار هنر را در منطقه MENA دارد و نکته جالب در لیست بزرگترین بازارهای هنر در منطقه MENA این است که هر پنج کشور اول این لیست از قاره آفریقا هستند و در حال حاضر، هیچ نمایندهای از خاورمیانه در پنج کشور اول این لیست وجود ندارد.
در خصوص بازار هنر در منطقه خاورمیانه، لازم به ذکر است از برخی کشورها در این منطقه مانند سوریه و یمن هیچ داده معتبری وجود ندارد و این موضوع از پیچیدگیهای پژوهش در این منطقه محسوب میشود.
در ایران، اما، دادههای معتبرِ موجود نشان میدهد بازار هنر در کشور در سال ۲۰۲۳ نسبت به سال ۲۰۲۲، افزایشی ۷۱ درصدی را تجربه کرده است. در سال ۲۰۲۳ ارزش بازار هنر در ایران به رقم ۱۷/۴ میلیون دلار میرسد در حالیکه این رقم در ۲۰۲۲ تنها ۱۰/۲ میلیون دلار بوده است. اصلی ترین دلیل این رشدِ کم سابقه طی یکسال را میتوان در برگزاری مجدد حراجی تهران در سال ۲۰۲۳ دانست. بنابراین حراجی تهران را میتوان یکی از شاهرگهای اصلی بازار هنر در ایران محسوب کرد.
پر فروش ترین بازار هنر در ایران را نقاشی دارد. دادهها نشان میدهد بازار فروش این هنر در کشور در سال ۲۰۲۳ به بیش از ۱۲ میلیون دلار رسیده است. پس از نقاشی، خوشنویسی، دومین هنر پر فروش در ایران است. بازار این هنر در سال ۲۰۲۳ به ۲/۵ میلیون دلار میرسد. مجسمهسازی، کلاژ و عکاسی در رتبههای بعدی این لیست در سال ۲۰۲۳ هستند.
در لیست پرفروشترین هنرمندان در بازار هنر ایران در سال ۲۰۲۳ حضور کمرنگ زنان و جوانان به چشم میخورد. به طوری که در لیست ۲۰ هنرمند پروفروش در کشور تنها ۳ زن جای گرفتهاند. جای خالی هنرمندان جدید و جوان نیز در این لیست احساس میشود.
بدون شک، شهر تهران پایتخت بازار هنر در ایران است. تنها در سال ۲۰۲۳، بیش از ۷۲۰ نمایشگاه هنری در این شهر برگزار شد. در حالی که تعداد نمایشگاههای هنری برگزارشده در سایر شهرهای کشور مجموعا به ۱۵۰ عدد میرسد که این موضوع نشاندهنده عدم توزیع برابر بازار محصولات هنری در کشور است.
طبق آمارِ معتبر، انگلستان، آمریکا، فرانسه، امارات و چین به ترتیب، جذابترین مقصد برای مهاجرت هنرمندان ایرانی است. تقاضا برای جذب هنرمندان ایرانی در عرصه بینالمللی بسیار بالاست. مهاجرت هنرمندان ایرانی نیز در سالهای اخیر روندی افزایشی داشته است. در سال ۲۰۲۳، در ۶ حراجی هنری بینالمللی در شهرهای لندن و پاریس که به طور ویژه به هنرمندان منطقه خاورمیانه اختصاص داشت، بیش از نیمی از هنرمندان، ایرانی بودهاند.
در ادامه ارائه دکتر جوزوئه پرزیسو، ایشان ضمن تشریح تاریخچهای از ظهور هنر دیجیتال در منطقه، به وضعیت رو به رشد بازار هنرهای دیجیتال و به خصوص NFT ها، با پیشتازی امارات در منطقه اشاره کردند. در ایران، اما، تاریخچه ظهور بازار هنرهای دیجیتال به پارکینگ گالری در دهه ۱۳۸۰ هجری شمسی بازمیگردد. همچنین اولین اثر هنری دیجیتال در ایران را احمد نادعلیان در سال ۱۳۸۰ خلق کرد.
در بخش دیگری از این رویداد، دکتر علی الفیلی در خصوص رویکرد دولت کویت نسبت به بازار هوش مصنوعی اینگونه بیان میکند:
دولت کویت در سالهای اخیر، مدلهای زبانی بزرگ (LLMs) متعددی را در زمینههای مختلف قانونی، تنظیمگری و اقتصادی توسعه داده است. دولت کویت در حال حاضر، مشغول نهایی کردن سند ملی هوش مصنوعی این کشور است. در حالی که بخش خصوصی و استارتآپها در این کشور، چابکتر از دولت عمل کردهاند و در حال حاضر مشغول استفاده از قابلیتهای هوش مصنوعی در توسعه کسبوکارهای خود هستند.
در حال حاضر، اروپا در زمینه تنظیمگری هوش مصنوعی و تهیه چارچوبهای اخلاقی این حوزه در جهان پیشرو است. کشورهای دیگر در این زمینه سعی میکنند از الگوی اروپایی الگو بگیرند. در کشورهای منطقه، عربستان سعودی و امارات اخیرا چارچوبهایی جهت استفاده اخلاقی و مسئولانه از هوش مصنوعی طراحی و منتشر کردهاند. عربستان سعودی، اخیرا نیز از مدلزبانی بزرگ بومی خود به زبان عربی رونمایی کرده است که نشاندهنده برنامهریزیهای کلان کشورهای منطقه در این زمینه است.
در ادامه، آقای مارکس پیترسون در خصوص تلاشهای امارات در زمینه تصاحب بازار هوش مصنوعی منطقه و جهان میگوید:
در ردهبندی جدیدی تحت عنوان AI Nations، امارات دارای جایگاه پنجم در جهان است و این نشاندهنده چشمانداز این کشور برای رقابت در عرصه بینالمللی است. امارات متحده عربی، زودتر از سایر کشورها در منطقه به ضرورت سرمایهگذاری در هوش مصنوعی پی برد و به این جهت در مقایسه با سایر کشورهای منطقه، سابقه طولانیتری در زمینه تحقیق، توسعه و برنامهریزی هوش مصنوعی دارد. امارات از سال ۲۰۱۷ وزیر هوش مصنوعی دارد و این امر، اراده جدی دولت این کشور برای ورود به این مقوله را از سالها پیش نشان میدهد که برای سایر کشورها از جمله کشور خودم، سوئد، نیز الهام بخش بوده است.
آقای سلیم رجا هجا ضمن تاکید بر جایگاه پیشروی امارات در منطقه، بیان کرد:
قطر، کویت و عربستان سعودی نیز با الگوگیری از مدل امارات، در سالهای اخیر سرمایهگذاری هنگفتی را در زمینه توسعه اکوسیستم هوش مصنوعی کشورهای خود آغاز کردهاند. لازمه توسعه این اکوسیستم همکاری میان دانشگاهها، کسبوکارها، دولت و صنایع است. تقویت این همکاری چندوجهی میتواند شکلدهنده اکوسیستم هوش مصنوعی در یک کشور باشد. استراتژی دولت در درگیر کردن عموم جامعه در این مسئله، نقشی تعیین کننده دارد. دولت در مرحله اول با گفتمانسازی و سپس با تسهیلگری و رفع موانع میتواند این اکوسیستم نوپا را گسترش دهد. دولت باید با ارائه برنامههای جذاب، نحوه تعامل ذینفعان در این اکوسیستم را برای متقاضیان و علاقهمندان مشخص کند.
فرهنگ مشترک کشورهای عربی منطقه میتواند بستری برای همکاری این کشورها در جهت تدوین چارچوبهای استفاده اخلاقی و مسئولانه از هوش مصنوعی باشد. مورد مهم بعدی لزوم در نظر گرفتن شاخصهای کلیدی ارزیابی عملکرد (KPIs) برای سنجش میزان کارآمدی برنامههای دولت در زمینههای مورد اشاره است. ارزیابی مستمر این برنامهها، در بازههای زمانی چندین ماهه، امری ضروری به شمار میرود. زیرا ممکن است با تغییرات پدید آمده، فورا نیاز به بازنگری و یا تغییر برنامهها داشته باشیم.
ابزارهای هوش مصنوعی (مدلهای زبانی بزرگ) بر اساس رکنی به نام زبان بنا شدهاند. اکثر ابزارهای مورد استفاده کنونی در دنیا با زبان انگلیسی توسعه یافتهاند. اگرچه شما میتوانید با هر زبانی از آنها استفاده کنید اما باید بدانید آن مدل با زبان انگلیسی توسعه یافته و ممکن است بهرهوری لازم را برای کاربران غیرانگلیسیزبان نداشته باشند. همانطور که مطرح شد برخی کشورهای عربی با توسعه مدل زبانی بومی خود به زبان عربی تلاش کردهاند با این چالش روبرو شوند. در چین نیز اخیرا از مدل زبانی بومی این کشور، به زبان چینی رونمایی شده است که خود نمونه دیگری از ضرورتِ داشتن یک سرویس بومی مبتنی بر هوش مصنوعی است. توسعه مدلهای هوش مصنوعی به زبانهای بومی میتواند در دسترسپذیری این ابزارها را برای عموم جامعه مدنظر فراهم کند.
در میان کشورهای خاورمیانه، شکاف عمیقی از نظر میزان سرمایهگذاری (خارجی و داخلی) در زمینه هوش مصنوعی وجود دارد. مشخصا وضعیت در کشورهای امارات و عربستان سعودی به مراتب بهتر از سایر کشورهای منطقه است. دلیل این پیشتازی را میتوان در سیاست خارجی موفق این کشورها و در اولویت قراردادن جذب سرمایه خارجی عنوان کرد. در این شرایط، در خاورمیانه، کشورهایی نیز هستند که هنوز اهمیت و فوریت این پدیده را درک نکرده و همچنان اصرار به ادامه دادن روشهای سنتی و با بهرهوری پایین دارند. در بعضی از این کشورها، حتی درک درستی از مفهوم هوش مصنوعی وجود ندارد و بعضا این مفهوم، صرفا معادل برخی از مدلهای زبانی بزرگ نظیر ChatGPT تفسیر میشود. عدم درک کافی از ظرفیتهای تحول آفرین هوش مصنوعی منجر به سیاستگذاری غیربهینه در سطح کلان میشود که این موضوع، باعث بروز تفاوتهای زیادی میان کشورهای منطقه از حیث توسعه دیجیتال شده است.
دکتر علی الفیلی معتقد است به دلیل ماهیت دولتی اقتصاد در کشورهای خاورمیانه، رهبری اکوسیستم هوش مصنوعی نیز در این کشورها باید به دست دولت سپرده شود. زیرا در شرایطی که دولت بر بیشتر حجم اقتصاد کشور کنترل دارد، امکان مدیریت آثار مثبت اقتصادی ناشی از هوش مصنوعی توسط بخش خصوصی (مانند آنچه در آمریکا و اروپا رخ میدهد) فراهم نیست. در منطقه، خلاء نیروی متخصص هوش مصنوعی، چه در ابعاد سیاستی و چه در ابعاد فنی، احساس میشود. بنابراین در چنین شرایطی خطر سیاستگذاری دولتی غیرمسئولانه و غیربهینه وجود دارد. بنابراین مهمترین رسالت ما در این زمینه، آگاهیبخشی به دولت و هدایت آن در جهت سیاستگذاری موفق و مدیریت توسعهمحور اکوسیستم هوش مصنوعی در سطح ملی است.
در بخش دیگری از پنل، آقای مارکس پیترسن توضیح میدهد که تیم ایشان در شرکت فورهات روباتیکس مشغول توسعه رباتهای مبتنی بر هوش مصنوعی هستند که بتوانند با لهجههای مختلفِ رایج عربی با کاربران تعامل داشته باشند. این موضوع اهمیت توسعه مدلهای بومی هوش مصنوعی را نشان میدهد.
در سالهای اخیر در خصوص توسعه هوش مصنوعی سخنهای زیادی گفته شده و شاید عموم جامعه این احساس را داشته باشند که در این زمینه به اشباع گفتمانی رسیدهایم اما اینجا باید بگویم که هنوز برای دیدن آثار و تبعات عظیمی که گسترش هوش مصنوعی بر صنایع سنتی میتواند داشته باشد، عملا حرفی زده نشده! یکی از بخشهای سنتی که بوسیله هوش مصنوعی دچار تحولات عظیمی خواهد شد بخش سلامت است که اکنون کشورهای مختلفی وارد این حوزه دانشی شدهاند. در آینده نزدیک تغییرات زیادی را بوسیله گسترش هوش مصنوعی در حوزه صنایع سنتی منطقه مانند نفت، گاز و معدن شاهد خواهیم بود. این صنایع که بخشی از هویت منطقه خاورمیانه را تعریف میکنند و برای این منطقه اهمیت استراتژیکی دارند، شاهد رشد بهرهوری و تغییراتی در مدیریت تولید و استخراج از این منابع در جهت کاهش ریسکهای محیطی ناشی از آنها خواهیم بود اما باید بدانیم که هنوز زود است که از اثرات ملموس هوش مصنوعی بر این صنایع صحبت کنیم.
در حال حاضر، بازار هوش مصنوعی در منطقه و دنیا بر بخش سلامت تمرکز بیشتری دارد. زیرا فوریت این بخش در حال حاضر، اقتضا میکند بیشتر استارتآپها و کمپانیهای فعال در زمینه استفاده از قابلیتهای هوش مصنوعی به توسعه محصولاتی روی بیاورند که در این زمینه کاربرد بیشتری دارد.
یکی از مهمترین حوزههای دخالت دولت در تنظیمگری هوش مصنوعی، مبحث امنیت داده است. در این زمینه لازم است دولت مکانیزم روشنی را تعریف کند تا از حفظ حریم شخصی شهروندان و امنیت داده آنها اطمینان حاصل شود. زیرا در صورت عدم وجود پروتکلهای حفاظتی، اکثر کمپانیها و استارتآپهای فعال در اکوسیستم هوش مصنوعی، در عمل، الزامات شدیدی را برای حفاظت از دادههای کاربران وضع نمیکنند. زیرا کمپانیها معمولا تمایل دارند برای تحلیل رفتار مشتریان و مطالعه روندهای رفتاری آنها به منظور تقویت تکنیکهای فروش و بازاریابی، تا حدممکن اطلاعات و دادههای بیشتری از مخاطبان خود کسب کنند که این موضوع ممکن است نارضایتی کاربران را در پی داشته باشد. بنابراین به دلیل اولویت داشتن منافع عمومی شهروندان، لازم است دولت در چنین شرایطی برای تنظیمگری بهینه ورود کند.
منطقه خاورمیانه، از چندین جهت برای سرمایهگذاران جذابیت دارد. سرمایه انسانی غنی، تازه نفس و آموزش دیده در این منطقه میتواند یکی از مهمترین جذابیتهای خاورمیانه باشد. علاوه بر آن، هزینههای پایینتر تولید در منطقه (در مقایسه با غرب) میتواند سرمایهگذاران را برای سرمایهگذاری در خاورمیانه ترغیب کند. همچنین شرایط انعطافپذیر جوی در خاورمیانه از دیگر جذابیتهای این منطقه برای سرمایهگذاران خارجی است. سهولت تاسیس شرکت و راهاندازی استارتآپهای مختلف در منطقه نیز از عواملی است که خاورمیانه را به مقصدی جذاب برای سرمایهگذاران تبدیل میکند. اخیرا در اروپا و خصوصا مناطق جنوبی اروپا، شرایط راهاندازی کسبوکارهای جدید به آسانی گذشته نیست. وجود مالیاتهای زیاد، هزینه بالای انرژی و همچنین مقررات دستوپاگیر جدید از نقاط ضعف اروپا برای راهاندازی کسبوکارهای نوپا است. به همین جهت سرمایهگذاری خارجی در خاورمیانه، یک معامله دو سر برد برای این منطقه است. زیرا سرمایهگذاری در مقولهای مثل هوش مصنوعی به مثابه سرمایهگذاری در نیروی انسانی است و این سرمایهگذاری علاوه بر تامین منافع طرفهای سرمایهگذار، توسعه و شکوفایی کشورهای منطقه را نیز در پی خواهد داشت.
