فرصت قالب‌های موجود فعالیت حلقه‌های میانی

مقدمه

«حلقه‌های میانی» ایده‌ای برای تحقق حکمرانی مردمی و بهره‌مندی از ظرفیت‌های نخبگان دغدغه‌مند و فعال به منظور حل مسائل گوناگون ملّی است. برای فهم دقیق از چیستی و چگونگی کارکرد حلقه‌های میانی، پرسش از وضع کنونی این حلقه‌ها بجاست: آیا حلقه‌های میانی فعال وجود دارند؟ این حلقه‌ها در چه قالب‌هایی می‌توانند فعالیت کنند؟ در این نوشتار، به دنبال مرور قالب‌هایی از گروه‌های مردمی و نخبگانی فعال در کشور هستیم که می‌توان این قالب ها را زمین‌های مستعد برای ایجاد و تقویت جریان حلقه‌های میانی دانست. توجه به این قالب‌ها، می‌تواند دستاورد خوبی برای سیاستگذار و سیاست‌پژوه به منظور ابهام‌زدایی در خصوص این مفهوم اجتماعی و واقع‌نگری در قبال آن به همراه بیاورد.

قالب‌های فعالیت حلقه‌های میانی

• احزاب: ویژگی احزاب اینست که حاصل گردآمدن جمعی از افراد با سلایق و علایق فکری نزدیک به یکدیگر، به منظور کنش‌گری سیاسی است. احزاب به مثابه میانجیگران سیاسی، به ایفای نقش در ایجاد ارتباط میان مردم و حاکمیت می‌پردازند. با عنایت به کارکردهای متنوع و فراگیری انکارناپذیر احزاب، ممکن است آنها را مصداق تمام و کمال حلقه‌های میانی بدانیم، اما واقعیت اینست که حلقه­‌های میانی فراگیری بیشتری دارند. یک نمونه تفاوت این دو، اینست که احزاب بر امر سیاسی متمرکزند، حال آنکه حلقه­‌های میانی در سایر امور و عرصات (نظیر فرهنگ و اقتصاد) نیز فعالیت دارند.
• اندیشکده­‌ها و مجموعه­‌های اندیشه­‌ورز: قالب رایج فعالیت بسیاری از جمع­‌های محدود یا متعدد نخبگان دغدغه­‌مند، قالب «اندیشکده» است. اندیشکده­‌ها که بستر نقش‌آفرینی بسیاری از نخبگان صاحب­‌اندیشه هستند، حاصل گردآمدن جمعی از این نخبگان پیرامون یک یا چند مسئله تخصصی مشترک است. چنین مجموعه­‌هایی اگرچه ممکن است تحت حمایت مالی سازمان‌های حاکمیتی قرار بگیرند، اما همچنان می­‌توانند دارای ماهیتی مردم‌پایه باشند، به آن شرط که متهد به پرداختن به مسائل حقیقی بخش عمومی و مطالبات مردمی باشند، و به مثابه یک میانجی اندیشه­‌ورز، به حاکمیت برای حل مسائل مردم یاری رسانند.
• بسیج: این نهاد انقلابی و مردم‌پایه، از مصادیق مهم نهادهای بومی مردمی است که پیوند عمیقی با آرمان­‌های انقلاب اسلامی دارد. بسیج که خود شامل دسته­‌بندی­‌های گوناگون اجتماعی (نظیر بسیج مساجد و محلات، بسیج دانشجویی و بسیج اصناف) است، کم‌وبیش در عرصه­‌های مختلف، اعم از فرهنگ، علم، فضای مجازی و … فعالیت دارد، لیکن از برجسته­‌ترین عرصه­‌های فعالیت این نهاد، عرصه دفاع و تأمین مردم‌­پایه­‌ی امنیت است. ضمن آنکه وجه نخبگی را به طور خاص در دسته­‌هایی از بسیج، مانند بسیج دانشجویی (در عرصه علم و فرهنگ) و گروه­‌های تخصصی رزمی و امنیتی بسیج (در عرصه دفاعی-امنیتی) می‌­توان یافت.
• تعاونی­‌ها: یک قالب کنشگری اقتصادی مردمی که حاصل گردآیی گروهی از اعضای یک منطقه یا محله یا حتی یک گروه دوستی برای بهره­‌برداری از یک فرصت اقتصادی است. با عنایت به اولویت داشتن مسائل اقتصادی و ضرورت اشتغال‌آفرینی، این قالب فعالیت حلقه­‌های میانی و گروه­‌های مردمی می­‌تواند از مهم­ترین قالب­‌های فعالیت­ گروه­‌های نخبگانی دغدغه‌­مند در قبال مسائل اقتصادی باشد.
• گروه‌­های جهادی: این گروه­‌ها نیز که در نتیجه گردآمدن گروهی از دغدغه­‌مندان در خصوص محرومیت‌­زدایی و توسعه آبادانی در نقاط محروم و آسیب‌­دیده ایجاد شده‌­اند، دارای ریشه­‌های مردم­‌پایه بوده و بر روی یک مسئله ملی (یعنی محرومیت‌­زدایی) با بهره­‌گیری از ظرفیت عناصر فعال و دغدغه‌­مند متمرکز شده‌­اند.
• سازمان­‌های مردم‌­نهاد (سمن­‌ها): مصداق بارز یک تشکل مردم پایه که در عموم جوامع، به مثابه یک ساختار و عنصر غیر دولتی نقش­‌آفرین در عرصه­‌های مختلفی فعال است. سمن­‌ها نیز در زمینه­‌های مختلفی فعالیت می‌­کنند و می­‌توان سمن­‌های گوناگونی در کشور مشاهده نمود، اما یکی از عرصه­‌های برجسته­‌ی فعالیت­ سمن‌­ها در ایران را می­‌توان عرصه­‌ی «حفاظت از محیط زیست» دانست.
• نوآفرین‌ها(استارتاپ­‌ها): یک قالب نسبتا نوین فعالیت گروه­‌هایی نه چندان پر جمعیت از صاحبان ایده، دانشجویان یا دانش­‌آموختگان که پیرامون یک ایده، محصول یا خدمت تشکیل می‌­شوند. نوآفرین­‌ها که در آغاز راه، مورد حمایت­‌های مختلف، از جمله حمایت مالی قرار می­‌گیرند، می­‌توانند با یک طرح کسب­‌وکار و مدیریت موفق و پایدار، امکان ارتقاء تا حدّ یک شرکت بزرگ و مستقل را می­‌یابند. شایان ذکر است که نوآفرین­‌ها از مصادیق گردآیی نخبگان است که می­‌توانند در خصوص مسائل ملّی مختلف، به ویژه مسائل اقتصادی و اشتغال‌آفرینی نقش بیافرینند.
• هیئات: نهاد تاریخی و بومی هیئت، به عنوان یک نهاد محلی یا حتی خانوادگی، مصداق نقش‌آفرینی گروهی از دغدغه‌مندان مردمی است. این بستر نقش­‌آفرینی فعالان مردمی، اگرچه عمدتا در عرصه­‌ی مذهبی‌-‌فرهنگی فعال است، اما کارکرد خود را در عرصه‌های متنوع دیگر، نظیر مقابله با آسیب­‌های اجتماعی و فقرزدایی نیز به رخ کشیده است.
• گروه­‌های دانشجویی: افزون بر تشکل بسیج دانشجویی، گروه­‌های تشکل­‌یافته‌­ی دیگری نیز هستند که برخی از آن‌ها به اقدامات مسئله­‌محور نیز مشغول بوده و به دنبال نقش‌آفرینی در قبال مسائل مهم و فراگیر هستند. «جنبش عدالت‌خواه دانشجویی» یک نمونه از این گروه­‌هاست که فعالیت­‌های گوناگونی پیرامون مسئله عدالت و مسائل ذیل آن، نظیر شفافیت  نموده است که البته عمده این اقدامات، اقدامات فرهنگی و ترویجی بوده است.
• مجموعه‌های فرهنگی مردم‌پایه: این مجموعه‌ها در سطح محلی و ملی، و خارج از چارچوب­‌های رایجی همچون هیئت مشغول به فعالیت هستند. چنین گروه­‌هایی که به مسائل حوزه فرهنگ می‌­پردازند، ممکن است با محوریت نهادهایی محلی مانند مسجد شکل بگیرند و گاه ممکن است در سطحی ملی شکل بگیرند. یکی از این مجموعه‌ها، «دبیرخانه جشنواره مردمی فیلم عمار» است که با هدف بهره­‌گیری از ظرفیت­‌های مردمی در جهت بسط گفتمان انقلاب اسلامی در صنعت سینما، قریب به ۱۵ سال مشغول فعالیت مستمر و فراگیر است.

سخن پایانی