مقدمه
صنایع فرهنگی و خلاق بهعنوان یکی از بخشهای اصلی اقتصاد در نظر گرفته میشوند و در اقتصادهای پیشرفته، سیاستگذاران توجه زیادی به این حوزه دارند. این بخشهای زیربنایی نهتنها خلاقیت و نوآوری را تقویت میکنند، بلکه بهعنوان منبعی از سرریزهای مثبت به کل اقتصاد نیز دارای اهمیت هستند. اقتصاد خلاق از بخشهایی است که سریعترین رشد را در سراسر جهان دارد و خدمات خلاق در طول همهگیری کووید ۱۹ نسبت به سایر بخشهای خدماتی انعطافپذیری بیشتری از خود نشان داده است. بسیاری از اقتصادها، صنایع فرهنگی و خلاق را بهعنوان یک بخش استراتژیک و دارای پتانسیل بالا شناسایی کردهاند. بر اساس ارزیابی جهانی انجام شده، اگرچه این بخش کمترین توسعه را در منطقه آفریقا و خاورمیانه دارد، اما درآمدی معادل ۵۸ میلیارد دلار و ۲.۴ میلیون شغل در سال ۲۰۱۳ ایجاد کرده است.سازمانهای ملی و بینالمللی مانند اتحادیه اروپا و یونسکو علاقه شدیدی به صنایع فرهنگی و خلاق نشان میدهند. هفتاد و چهارمین نشست مجمع عمومی سازمان ملل متحد در سال ۲۰۱۹ نیز شاهد اعلام سال ۲۰۲۱ بهعنوان سال بینالمللی اقتصاد خلاق برای توسعه پایدار بود که نشاندهنده اهمیتی است که جامعه بینالمللی به صنایع فرهنگی و خلاق داده است.
صنایع خلاق و فرهنگی در مصر، لبنان و تونس
کشورهای جنوب مدیترانه بهویژه مصر، لبنان و تونس بهدلیل میراث فرهنگی غنی و مشخصات جمعیتی جوان، دارای پتانسیل قابل توجهی در زمینه صنایع خلاق و فرهنگی هستند. با این حال، این پتانسیل تا حد زیادی استفاده نشده باقی مانده است، زیرا این کشورها فاقد تعریف ملی و استراتژی خاص برای ارتقا و توسعه صنایع خلاق و فرهنگی هستند. در این زمینه، اتحادیه اروپا میتواند نقش مهمی در حمایت از بازیگران صنایع خلاق و فرهنگی در منطقه ایفا کند. اتحادیه اروپا با ارائه کمک و تخصص میتواند به هموار کردن راه برای ایجاد یک مرکز خلاقیت در منطقه مدیترانه جنوبی کمک نماید که این موضوع، کشورهای این منطقه را قادر میسازد تا از پتانسیل خلاقانه خود به شکل بهتری استفاده کنند.این حمایت نهتنها به توسعه بخش صنایع خلاق و فرهنگی کمک میکند، بلکه در رشد و شکوفایی کلی منطقه نیز مؤثر است. با توجه به اینکه نرخ اشتغال جوانان در صنایع خلاق اغلب در مقایسه با سایر بخشهای اقتصاد بالاتر است، این موضوع یکی از ویژگیهای قابل توجه این حوزه برای ارتقای فراگیر آن است. در نتیجه، در کشورهایی که با نرخ بالای بیکاری جوانان دست و پنجه نرم میکنند، صنایع خلاق و فرهنگی میتوانند نقش مهمی در کمک به این موضوع ایفا کنند.
کمک صنایع خلاق و فرهنگی به جامعه مورد نظر میتواند به دو شکل متفاوت باشد:
- اقتصادی؛ از نظر ایجاد شغل و ارزش افزوده در اقتصاد
- غیراقتصادی؛ از نظر توسعه اجتماعی، انسجام اجتماعی، تقویت هویت ملی، تنوع فرهنگی، نوآوری و خلاقیت و سرریزهای مثبت به سایر بخشهای اقتصاد
صنایع خلاق و فرهنگی در مصر، لبنان و تونس اهمیت زیادی دارند و بخشهای مختلفی مانند طراحی، مُد، صنایعدستی و غیره را در بر میگیرند که نهتنها سنتهای فرهنگی را حفظ میکنند، بلکه به ایجاد شغل، نوآوری و توسعه پایدار کمک مینمایند. بر اساس آمارهای کنفرانس تجارت و توسعه سازمان ملل متحد، بهطورکلی صادرات کالاهای خلاقانه در دهه گذشته افزایش یافته و در سال ۲۰۲۱ به ترتیب ۰.۲، ۲.۸ و ۰.۶ درصد از تولید ناخالص داخلی مصر، لبنان و تونس را به خود اختصاص داده است (عدد بالا در لبنان به دلیل شرایط بحرانی چندگانه در این کشور و کاهش شدید ارزش پول همراه با کاهش تولید ناخالص داخلی است. عدد پیش از بحران برابر ۰.۳۷ از تولید ناخالص داخلی در سال ۲۰۱۹ بوده است).
چالشهای اساسی
- در مصر، لبنان و تونس در حال حاضر هیچ تعریف پذیرفته شده جهانی برای صنایع فرهنگی و خلاق وجود ندارد. برای اطمینان از اینکه این بخش به رسمیت شناخته شده و توجهی را که شایسته آن است دریافت میکند، ایجاد یک تعریف پذیرفته شده در سطح ملی ضروری است و به جایگاه بخش صنایع فرهنگی و خلاق بهعنوان یک اولویت کمک میکند.
- چالش مهم دیگری که مانع توسعه صنایع فرهنگی و خلاق در منطقه مدیترانه جنوبی شده است، موضوع سانسور و نظارت گسترده است که آزادی بیان هنری را بهشدت محدود میکند. یکی از نمونههای این نظارت گسترده، فرآیند دریافت مجوز فیلم در مصر است که همچنان بسیار پیچیده بوده و به مجوز سازمانهای نظارتی، پلیس و چندین وزارتخانه و صنف نیاز دارد. در سال ۲۰۲۳، مصر، تونس و لبنان به ترتیب رتبههای ۱۶۲، ۱۱۴ و ۱۰۸ را در شاخص آزادی مطبوعات از مجموع ۱۸۰ کشور کسب کردهاند؛ این رتبهبندی نشاندهنده سطح پایین و نگرانکننده آزادی مطبوعات در این کشورها است.
- یکی دیگر از چالشهای صنایع خلاق در منطقه مدیترانه جنوبی، چارچوب ضعیف حفاظت از مالکیت معنوی است. باید توجه داشت که مقررات مؤثر در زمینه حقوق مالکیت معنوی همراه با حفاظت و تشویق نوآوری و خلاقیت و ایجاد ارزش برای این داراییها، نقشی اساسی در تقویت رشد صنایع فرهنگی و خلاق ایفا میکند.
- دزدی دیجیتال تهدید دیگری است که کارکنان خلاق در سطح جهانی با آن روبرو هستند؛ زیرا کپی کردن غیرقانونی و به اشتراکگذاری محتوای دیجیتال بسیار آسان است. به این ترتیب، ضروری است که سیستمهای نظارتی در هر کشور، حفاظت از کارکنان خلاق را در اولویت قرار دهند و به شکل مؤثری از اقدامات غیرقانونی دزدی دیجیتال جلوگیری کنند.
- شیوههای غیررسمی فعالیت کارکنان صنایع فرهنگی و خلاق نیز چالش مهم دیگری است که منجر به طرد کارکنان از ساختارهای رسمی شده و دسترسی آنها به مزایا و حمایتهای ضروری را محدود مینماید. با ارائه اقدامات حمایتی اجتماعی کافی مانند مراقبتهای بهداشتی، مزایای بازنشستگی و بیمه بیکاری، میتوان درک عمومی از صنایع فرهنگی و خلاق را بهعنوان یک مسیر شغلی جذاب و قابل دوام افزایش داد.
جمعبندی و ارائه راهکارها
با توجه به مطالب بیان شده و اهمیت صنایع خلاق و فرهنگی در رشد و توسعه کشورها از جمله کشورهای مصر، لبنان و تونس، در این بخش، دو مجموعه از توصیههای سیاستی در سطح کشور و سطح اتحادیه اروپا ارائه شده است. در واقع، اتحادیه اروپا میتواند با حمایت هدفمند بخشهای زیربنایی و با در نظر گرفتن آنها بهعنوان بخشهای اولویتدار، نقش فعالی در پیشبرد دستور کار ملی صنایع خلاق و فرهنگی در مصر، لبنان و تونس ایفا کند.توصیههای ارائه شده در سطح کشور عبارتند از اتخاذ یک تعریف ملی از صنایع خلاق و فرهنگی، ایجاد یک طرح تأمین اجتماعی خاص برای کارگران مستقل صنایع خلاق و فرهنگی و تقویت مدیریت و مقررات مربوط به مالکیت فکری و معنوی. همچنین در سطح عملکرد اتحادیه اروپا پیشنهاد میشود برنامههای پیوسته خلاق در سواحل مدیترانه اجرا شده و اقدامات مؤثری در زمینه مالکیت معنوی و دیجیتال انجام شود.
برگرفته از گزارش: صنایع فرهنگی و خلاق در مصر، لبنان و تونس: نقش اتحادیه اروپا در ایجاد محیطی مناسب برای پیدایش یک مرکز خلاق منطقهای
گزارشی از موسسه تحقیقاتی EMEA
دانلود گزارش
برای دانلود گزارش کلیک کنید
