مقدمه
جامعه مدنی به عنوان مفهومی مدرن [۱] برآمده از مدنی پنداشتن انسان‌هاست. از طرفی دیگر، حلقه‌های میانی، مفهومی نوپدید در سپهر حکمرانی ایران اسلامی است. با نگاهی به تعاریف هر یک از آن‌ها، می‌توان گفت این دو مفهوم قرابت ویژه‌ای با یکدیگر دارند. یادداشت حاضر به بررسی این قرابت پرداخته و ضمن تشریح چیستی مفهوم مدرن جامعه مدنی و مفهوم نوظهور حلقه‌های میانی، شباهت‌ها و تفاوت‌های این دو را برمی‌شمرد.
چیستی جامعه مدنی
در طول تاریخ، تعاریف مختلفی برای مفهوم جامعه مدنی ارائه شده که برخی از آن‌ها دارای تعارضاتی جدی با یکدیگرند. ارسطو و باورمندان به «قرارداد اجتماعی» هم‌چون لاک و روسو، جامعه مدنی را به این دلیل که موجب گذار از وضع طبیعی به وضع مدنی می‌شود، معادل مفهوم «دولت» می‌دانند. افرادی دیگر هم‌چون آدام اسمیت، نگاهی اقتصادی به مفهوم جامعه مدنی داشته و آن را شکل‌دهنده قلمرو ارضای خواسته‌های خصوصی از طریق ایجاد رقابت آزاد و تأمین منافع عمومی معرفی می‌کند. هگل نیز آن را شکل نارسایی از دولت و مرحله‌ای ما بین خانواده «به عنوان کوچکترین واحد اجتماعی» و دولت «به عنوان واحد اجتماعی فراگیر و آرمانی در فلسفه هگل» توصیف می‌کند. تعریف مهم و معاصری که متأثر از اندیشه هابرماس مطرح گردیده، جامعه مدنی را شامل انواع مؤسسات، انجمن‌ها و نهادهای خصوصی و غیر خصوصی می‌داند که نقش واسطی میان دولت و مردم دارد. این مفهوم با انگیزه توسعه دموکراسی، فارغ از دخالت قدرت‌های سیاسی حاکم شکل گرفته و بر پایه دو باور اساسی قرار دارد:
۱- دولت، ذاتاً سرکوب‌گر استقلال زندگی اجتماعی ملت‌هاست.
۲- نا‌امیدی از مشارکت در ساختار رسمی قدرت سیاسی، حتی نقش‌آفرینی در قالب‌هایی هم‌چون احزاب و خانه‌های کارگری که آن‌ها نیز به خصلتی دیوان‌سالارانه گرفتار شده‌اند. جامعه مدنی به عنوان یک مفهوم مدرن علاوه بر پایبندی به پایه‌های مدرنیته هم‌چون انسان‌محوری و سکولاریسم، دارای شاخصه‌های زیر است:
- اتکا به «مدنی بودن فرد»
- ملازمت و پیوستگی با جامعه سرمایه‌داری
- اقتصاد آزاد و مالکیت خصوصی
- وجود آزادی‌های لازم برای نهادهای مدنی
- حاکمیت قانون تدوین‌شده توسط مردم [۲]
چیستی حلقه‌های میانی
حلقه‌های میانی، مفهومی نوآورانه در عرصه حکمرانی و سپهر اجتماعی- سیاسی ایران اسلامی است که نخستین بار توسط رهبر معظم انقلاب در تاریخ ۱ خرداد ۱۳۹۸ در دیدار با جمعی از دانشجویان مطرح شد. این مفهوم از منظر رهبر انقلاب، مجموعه‌هایی برآمده از ملّت هستند که مأموریت‌هایی خارج از چارچوب دولت و دستگاه‌های حاکمیتی را به سرانجام می‌رسانند. مجموعه‌های مذکور که توسط نخبگان فکری و عناصر فعال متعهد به آرمان‌های انقلاب اسلامی تشکیل می‌شوند به دنبال یافتن و ارائه‌ی راهکار جهت حل مسائل گوناگون ملی و به منظور پیشبرد حرکت عمومی جامعه به سوی هدف تمدن نوین اسلامی هستند[۳]. به این ترتیب می‌توان حلقه‌های میانی را مجموعه تشکل‌های متعددی دانست که میان دولت و ملت جای گرفته‌اند و با تعریف مأموریتی مسئله‌محور و ناشی از انگیزه‌های عقیدتی، به کنشگری می‌پردازند.
با توجه به توصیفی که از دو مفهوم «جامعه مدنی» و «حلقه‌های میانی» مطرح شد، قرابت ویژه‌ای میان این دو مفهوم به چشم می‌آید. در ادامه به تبیین نسبت این دو با اشاره به شباهت‌ها و تفاوت‌هایشان پرداخته می‌شود.
بررسی شباهت‌ها
در رابطه با شباهت‌های این دو مفهوم می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
– میانجی دولت- ملت هستند: مطابق تعریف مدرن از جامعه مدنی، هر دوی این مفاهیم در ساختار حکمرانی در لایه‌ای میان دولت و ملت و به مثابه میانجی این دو لایه قرار می‌گیرند.
– شامل انواع متفاوتی از نهادها می‌شوند: جامعه مدنی انواع نهادها و تشکل‌های خصوصی و غیرخصوصی را در بر می‌گیرد. در خصوص حلقه‌های میانی نیز این ویژگی مشهود است و انواع متفاوتی از نهادها و تشکیلات خصوصی و غیر خصوصی را می‌توان ذیل آن دانست.
- مأموریت‌های متنوعی دارند: جامعه مدنی مأموریت‌های مختلفی از پرداختن به مسائل خانواده تا مسائل حوزه‌های اقتصادی، سیاسی و فرهنگی را به سرانجام می‌رساند. حلقه‌های میانی نیز دارای مأموریت‌های گسترده و متنوعی هستند. چنان‌که رهبر انقلاب در سخنرانی یادشده به مواردی از حلقه‌های میانی موجود اشاره نموده‌اند، مأموریت این حلقه‌ها از حوزه فرهنگ تا مسائل بین‌المللی و حتی عرصه علم و مسئله امنیت را در برمی‌گیرد.
- هر دو آرمان‌جویانه هستند: جامعه مدنی یک مطلوب آرمانی در جوامع دموکراتیک لحاظ شده است. حلقه‌های میانی نیز به آرمان مردم‌سالاری در جمهوری اسلامی گره خورده است. بنابراین هر دوی این مفاهیم یک مطلوبیت آرمانی برای ساختار سیاسی و حکمرانی ایدئولوژیک خود دارند و در صدد پررنگ نمودن بیش از پیش نقش و قدرت سیاسی مردم هستند. افزون بر این، فعالان ذیل هر دوی این مفاهیم در نتیجه آرمان‌خواهی و پایبندی به آرمان‌های نظام سیاسی جامعه خود تشکیل شده و به فعالیت می‌پردازند.
- هر دو خودجوش شکل می‌گیرند: این ویژگی مشترک و جالب توجه، ناشی از ریشه‌های آرمان‌جویانه‌ی این دو پدیدار اجتماعی است. در واقع هم جامعه مدنی و هم حلقه‌های میانی با بروز و پیگیری دغدغه‌های آرمان‌جویانه جمعی از افراد شکل می‌گیرد.
- هر دو موجب کوچکتر شدن دولت می‌شوند: جامعه مدنی و حلقه‌های میانی، هر دو بر دولت تأثیرگذارند. این دو با پذیرفتن بخش مهمی از مأموریت‌ها و مسئولیت‌ها، از حجم وظایف دولت می‌کاهند و با تقویت سازوکار نظارت عمومی بر دولت، موجب کنترل‌پذیر شدن بیش از پیش دولت‌ها توسط مردم می‌شوند.
بررسی تفاوت‌ها
علی‌رغم شباهت‌های یادشده، جامعه مدنی با حلقه‌های میانی تفاوت‌هایی جدی دارد. این تفاوت‌ها شامل موارد زیر است:
- تفاوت در آرمان‌ها: شاید بتوان این مورد را اساسی‌ترین تفاوت میان جامعه مدنی و حلقه‌های میانی دانست. جامعه مدنی مفهومی برآمده از اندیشه مدرنیته و با انگیزه پیشبرد توسعه تمدن مدرن است. در حالی‌که حلقه‌های میانی مفهومی برآمده از دغدغه‌های گفتمان انقلاب اسلامی و پیشران جامعه به سمت تمدن نوین اسلامی است. پر واضح است که آرمان‌ها و مبانی گفتمان انقلاب اسلامی در تعارضی جدی با آرمان‌ها و مبانی گفتمان مدرنیته است.
- پویایی نسبی ساختار حلقه‌های میانی: هر چند جامعه مدنی انواع متفاوتی از نهادها و تشکیلات را شامل می‌شود، اما در مقایسه بین این دو می‌توان چنین برداشت کرد که حلقه‌های میانی تنوع، پویایی، انعطاف و چابکی ساختاری بیشتری نسبت به جامعه مدنی دارند؛ از آن روی که اولا می‌تواند کوچکترین هسته‌های مردمی روستایی تا بزرگ‌ترین تشکیلات خودجوش و آرمان‌جویانه شهری را شامل شود، ثانیا نه تنها نیاز مبرمی به ثبت و ساماندهی رسمی توسط نهادهای دولتی و حکومتی ندارد، بلکه صرف نقش‌آفرینی یک مجموعه در حل مسائل و در چارچوب قوانین رسمی، برای اطلاق عنوان حلقه‌های میانی به این مجموعه کفایت می‌کند.
جمع‌بندی
مطابق آن‌چه گفته شد، جامعه مدنی و حلقه‌های میانی به عنوان یک لایه میانجی در ساختار حکمرانی امروزین تعریف شده‌اند. هر چند اشتراکات مهمی میان این دو مفهوم مشهود است، لکن تفاوت‌هایی نیز میان این دو به چشم می‌آید که شاید بتوان مهم‌ترین آن‌ها را «تفاوت در آرمان‌ها» و به تعبیری دیگر تفاوت در بافتار و عرصه نقش‌آفرینی میان این دو دانست. اهمیت این تفاوت تا حدی است که می‌توان آن را مانعی جدی بر سر راه یکسان شمردن جامعه مدنی با حلقه‌های میانی محسوب کرد.
[۱] Civil Society
[۲] مشکات، عبدالرسول و همکاران (۱۳۸۶). فرهنگ واژه‌ها. تهران: انتشارات سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی (سمت).
[۳] برای اطلاع بیشتر در این باره، رک: https://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=42633
