مقدمه
اواخر شهریور ۱۴۰۱ بود که خبر فوت مهسا امینی بعد از بیهوشی در ساختمان وزرا و انتقال آن به بیمارستان موجب شروع ناآرامی و اعتراض‌ها در کشور نسبت به وقوع آن شد. اعتراضاتی که با هدایت و فرماندهی رسانه‌های خارجی و گاها داخلی تبدیل به اغتشاشات در مناطق مختلف و درگیر شدن قشرهای مختلف جامعه از جمله دانش‌آموزان و دانشجویان در کشور شد. در ادامه همین اعتراضات جو دانشگاه‌های کشور به تبع فضای ناآرام کشور متشنج شده بود. دانشجویان دانشگاه صنعتی شریف هم به بهانه اعتراض به این اتفاق برای مدتی شروع به تجمع در محوطه دانشگاه کردند. تجمعاتی که دستگیری تعدادی از دانشجویان و اساتید و روند نادرست اعتراضات در آن بازتاب رسانه‌ای زیادی داشت.
هدف ما از نگارش این یادداشت، بررسی جایگاه و تاثیرات منابع خبری و کانال‌های رسانه‌ای در شروع و گسترش و هدایت اعتراضات در ایران و به دنبال آن اعتراضات دانشگاه صنعتی شریف است؛ اینکه سکوهای رسانه‌ای چگونه در شروع و رشد انتشار محتوا حول این اعتراضات و جهت‌دهی افکار با یکدیگر تعامل داشته‌اند.
بازتاب رسانه‌ای اعتراضات در دانشگاه صنعتی شریف از کدام شبکه اجتماعی شروع شد؟
خط انتشار اخبار لحظه‌ای اعتراضات دانشگاه شریف
طبق آمارهایی که وجود دارند شبکه‌های اجتماعی توییتر و اینستاگرام اولین شبکه‌های اجتماعی بودند که کاربران حقیقی در آن شامل اساتید و دانشجویان این دانشگاه اغلب با تعداد دنبال‌کنندگان پایین، از اخبار لحظه‌ای شکل‌گیری اعتراضات در شریف اطلاع رسانی انجام داده‌اند. این اخبار و روند انتشار آن‌ها تنها به دست دانشجویان و اساتید شریف انجام نمی‌شود بلکه در ادامه شاهد حمایت چهره‌های مشهور (اینفلوئنسرها) نظیر مجریان شبکه‌های ماهواره‌ای خارج از کشور هستیم. حمایت‌هایی که موجب تقویت اطلاع‌رسانی اخبار اعتراضات در دو بستر توییتر و اینستاگرام می‌شود تا این اخبار و روند انتشار آن‌ها اوج گیرد. بعد از ایجاد جریان رسانه‌ای توسط این اشخاص، میزان تولید و تقویت محتواها با موضوع اعتراضات شریف با فعالیت کاربران دارای ده تا ۵۰ هزار مخاطب در این دو شبکه اجتماعی به نقطه عطف خود می‌رسد.
خط انتشار کلیپ‌های اعتراضات دانشگاه شریف
اما انتشار محتوا در بستر مجازی فقط در حد اخبار و نوشته باقی نمی‌ماند و ما شاهد انتشار اولین ویدیو وکلیپ‌ها از اعتراضات شریف در بستر اینستاگرام هستیم. کلیپ‌هایی که بارگذاری آن‌ها توسط کانال خبری آخرین خبر و رسانه‌های معاند مانند ایران اینترنشال، یورونیوز و … انجام شده بود. فرآیند انتشار این کلیپ‌ها توسط اثرگذاران (اینفلوئنسرهای) رسانه‌ای و افراد شاخصی چون علی دایی، هانیه توسلی و …که تعداد آنان به بیش از۱۵۰۰ نفر می‌رسد حمایت و تقویت می‌شود و سپس روند انتشار این کلیپ‌ها توسط کاربران با مخاطب دارای ۱۰ الی ۵۰ هزار دنبال‌کننده تداوم می‌یابد و به نقطه عطف خود می‌رسد.
اگر بخواهیم روند انتشار کلیپ‌های اعتراضات شریف در توییتر را بررسی کنیم درمی‌یابیم که کاربران فعال در حوزه رسانه و خبری نظیر یاشار سلطانی، سیما ثابت و … اولین افرادی هستند که در سکوی توییتر کلیپ مربوط به این اعتراضات را به اشتراک گذاشته‌اند. در ادامه روند انتشار این کلیپ‌ها، بیش از ۱۵۰۰ اثرگذار شاخص اعتراضات و اثرگذار رسانه‌ای در توییتر از بارگذاری بیشتر این کلیپ‌ها حمایت کرده‌اند و سپس رشد این روند با فعالیت کاربرانی با تعداد دنبال‌کننده ۱۰ تا ۵۰ هزار نفر تثبیت شده است.
هژمونی رسانه‌ای در اعتراضات دانشگاه شریف
نکته حائز اهمیت در بازتاب رسانه‌ای اعتراضات ۱۴۰۱ در ایران جایگاه و نقش سه سکوی توییتر، اینستاگرام و تلگرام در شکل‌گیری، هدایت و فرماندهی اعتراضات و تبدیل آن به اغتشاشات است، به طوری که در اعتراضات ۱۴۰۱ و در ادامه آن اعتراضات شریف شبکه‌های اجتماعی توییتر، اینستاگرام و تلگرام به صورت هم‌زمان شروع به بازتاب رسانه‌ای آن می‌کنند. این درحالی است که اگر بخواهیم ادامه این بازتاب‌ها را در این سه بستر مقایسه کنیم با گذشت دو روز از شروع اعتراضات ۱۴۰۱ نقش سکوی اینستاگرام و تلگرام به نسبت توییتر افزایش می‌یابد ولی ما در موضوع اعتراضات شریف شاهد این امر هستیم که اینستاگرام در جایگاه نخست و بعد از آن توییتر و سپس تلگرام قرار دارد که پس از گذشت یک هفته از شروع اعتراضات ۱۴۰۱ و اعتراضات شریف، این بستر اینستاگرام است که جریان‌سازی تنها در آن تداوم می‌یابد.
فراگیری محتواهای بارگذاری شده در ارتباط با اعتراضات شریف درسه سکوی اینستاگرام، توییتر و تلگرام با گذر زمان به این صورت است که ما در بستر توییتر شاهد رشد فراگیری محتوا هستیم. فراگیری و رشد محتوای بارگذاری شده در سکوی اینستاگرام کمتر از توییتر و تلگرام است اما با گذر زمان ما شاهد تدوام جریان‌سازی فقط در بستر اینستاگرام هستیم. در بین این دو سکو، سکوی اجتماعی تلگرام با اینکه فرایند فراگیری آن بیشتر از اینستاگرام و کمتر از توییتر است در بازه زمانی کوتاه‌تری نسبت به این دو بستر فعال است.
نحوه انتشار رویدادهای مرتبط با حوادث سال ۱۴۰۱ در شبکه‌های اجتماعی
با بررسی فرایند انتشار رویدادهای مرتبط با حجاب اجباری در ایران که توسط کاربران مجازی در سال ۱۴۰۱ مطرح شده است، توییتر شبکه اجتماعی‌ایست که کاربران فعال در آن شروع کننده بوده‌اند و این تولید محتوا در توییتر با انتقال به بستر تلگرام برای عموم اطلاع‌رسانی شده است که مرحله نهایی آن بارگذاری این محتواها در بستر اینستاگرام است تا محتوای تولید شده برای کاربران غالب مشاهده‌گر منفعل به نمایش گذاشته شود.
با بررسی بازتاب رسانه‌ای اعتراضات سال ۱۳۹۶ به یک نکته جالب و مشترک می‌رسیم: همین روند مربوط به انتشار رویدادها که در سال ۱۴۰۱ با شروع از شبکه اجتماعی توییتر و سپس انتقال به تلگرام و گسترش دامنه دربرگیری در آن و سپس انتقال به مخاطبان مشاهده‌گر منفعل در شبکه اجتماعی اینستاگرام رخ داده است در جریان رسانه‌ای سال ۱۳۹۶ نیز صادق بوده است.
نحوه انتشار اخبار رسمی مربوط به اعتراضات ۱۴۰۱ در شبکه‌های اجتماعی
کانال‌های تلگرامی در انتشار اخبار رسمی در رابطه با حجاب اجباری در سال ۱۴۰۱ اولین منابع خبررسانی هستند که این اخبار با انتقال به بستر توییتر با واکنش کاربران آن مواجه شده که در اثر این واکنش‌ها بازتاب رسانه‌ای موضوع حجاب اجباری عمیق‌تر شده است و این محتوا با انتقال به اینستاگرام برای کاربر منفعل آن به نمایش گذاشته شده است.
البته باید در نظر گرفت که فرایند انتقال محتواهای مرتبط با اخبار رسمی و رویدادها به صورت انتقال مستقیم از تلگرام و توییتر به بستر اینستاگرام نیز صورت گرفته است.
جمع بندی
با بررسی روند فراگیری موضوعات مرتبط با حوادث دانشگاه شریف در شبکه‌های اجتماعی در طول زمان اعتراضات می‌توان گفت که در توییتر به نسبت دیگر سکوها، هم پایداری بازتاب‌های رسانه‌ای این حوادث طولانی‌تر است و هم فراگیری آن بیشتر از اینستاگرام و تلگرام است و به یک معنا دست برتر را در بازتاب رسانه‌ای حوادث مربوط به دانشگاه شریف داشته است.
با بررسی روندها این نکته نیز قابل تامل است که در اینستاگرام پایداری بازتاب‌های رسانه‌ای حوادث شریف طولانی مدت‌تر از بقیه شبکه‌های اجتماعی بود ولی دامنه دربرگیری کم‌تری نسبت به تلگرام و توییتر داشته است. در تلگرام نیز بازتاب‌های رسانه‌ای حوادث از نظر زمانی، پایداری کم‌تری نسبت به دو شبکه اجتماعی دیگر داشته و در مدت زمان کمتر به یک فراگیری قابل توجهی رسیده است.
